Bajki dla niegrzecznych

Heinrich Hoffmann

Heinricha Hoffmanna (1809—1894) koledzy z czasów studiów medycznych nazywali „Królikiem”. Przezwisko zawdzięczał temu, że zamiast uczestniczyć w tradycyjnych męskich rozrywkach studenckich, wybierał samotne wycieczki po górskich szlakach. Lekarz, indywidualista,
o demokratycznych poglądach, za swój największy sukces uważał powołanie do życia we Frankfurcie nad Menem szpitala psychiatrycznego, a nie twórczość literacką.

Choć Hoffmann odniósł ogromną popularność jako autor zbioru wierszyków dla dzieci Der Struwwelpeter (Staś Straszydło), sam najbardziej był dumny z rewolucji jakiej dokonał w postrzeganiu ludzi chorych psychicznie, którzy wcześniej uważani za co najmniej „opętanych”, wreszcie doczekali się, by traktować ich jako osoby chore, czyli wymagające opieki i specjalistycznego leczenia.

Troskliwy mąż i kochający ojciec trójki dzieci, dla jednego z nich — Carla Philipa — napisał zabarwione czarnym humorem wiersze o konsekwencjach bycia nieposłusznym. A utwór Pawełek wiercipięta z tomu Der Struwwelpeter — uznawany jest za przykład literackiej alegorii dziecka
z ADHD*1.

Niemniej to nie obserwacje medyczne skłoniły Hoffmanna do napisania zbioru wierszy. Impulsem do ich stworzenia był brak odpowiedniej literatury pisanej specjalnie dla młodego odbiorcy. Dominujące na ówczesnym rynku wydawniczym pozycje dla dzieci ociekały topornym, mało finezyjnym dydaktyzmem. Ponieważ Hoffmann miał już za sobą literacki, dobrze przyjęty debiut Das Breviarium der Eh (1833), a pisanie — obok medycyny — było jego pasją, stworzył wiersze, które przebojem podbiły Europę. Popularność Stasia Straszydło” (1844), wydanego pod pseudonimem, bo autor lirycznych poematów niekoniecznie chciał być kojarzony z „wierszykami dla dzieci”, przerosła najśmielsze oczekiwania zarówno Hoffmanna, jak i wydawcy.

Tłumaczone na wiele języków wiersze, zawdzięczają swoją długowieczną sławę potężnej dawce absurdu. W tych rymowankach kara za drobne dziecięce przewiny jest tak drastyczna i niewspółmierna do występku, że musi budzić śmiech.

Autorska książka Hoffmanna, do której pisarz sam wykonywał ilustracje, prezentuje utwory na swój czasy oryginalne i zaskakujące ze względu na nowatorski sposób podejścia do praktykowanej dydaktyki. Ich „czarna” atrakcyjność polegała (polega w dalszym ciągu) na kontraście między elementami horroru i humoru. Wydaje się jednak, że na pierwszym planie jako środek dotarcia do czytelnika znajdował się, a dzisiaj na pewno znajduje — humor.

Przerysowanie sytuacji i użycie czystego pure nonsensu ubrane w zgrabne i dobrze spointowane rymy — musiało być zabawne. Literaturoznawczyni, badaczka Złotej różdżki — taki tytuł nosił pierwszy polski przekład bajek Hoffmanna — Joanna Dybiec-Gajer, swojej pracy na ich temat nadała intensywnie trafny tytuł: Złota różdżka — od książki dla dzieci po dreszczowiec raczej dla dorosłych. Ten przytoczony tytuł doskonale podsumowuje zjawisko popularności Hoffmannowskich tekstów. Utwory Hoffmanna, które sam nazywał „uciesznymi”, potrafią bawić zarówno 10 latka, jak i rodzica, czy dziadka. Oczywiście ich odbiór odbywa się na stosownych — do wieku i erudycji — poziomach, niemniej gęstość makabrycznego humoru jest tak dosadna, że chyba nikt nie czyta tych wierszy dosłownie. Bo nie tylko dzieciństwo jest królestwem śmiechu. Dorosłość ma też do niego prawo.

Magdalena Musialik

*1. Psychiatrzy dziecięcy w ogóle wskazują zbiór Hoffmannowych wierszy, jako opisy wielu opozycyjno-buntowniczych zaburzeń zachowania. Historia zaburzenia hiperkinetycznego (ADHD) na świecie i w Polsce, Izabela Gorzkowska, Samochowiec, Katedra i Klinika Psychiatrii PUM w Szczecinie.