Pijacy

Rozmowa z Arturem W. Baronem

– Pijacy według Franciszka Bohomolca w pańskiej reżyserii pojawili się już trzy lata temu w Teatrze Polskim w Szczecinie. 

– Tak, graliśmy tę komedię przez jeden sezon w 2019 roku, potem teatr w Szczecinie został zamknięty z powodu przebudowy. Pijacy w Teatrze Bagatela są jednak zupełnie nową sztuką, właściwie wszystkie jej elementy są nowe. Tekst został zmieniony; choć nadal głównym spoiwem jest oświeceniowa komedia Bohomolca, to poszerzyłem ją o fragmenty z innych sztuk tego autora, a także o elementy z pamiętników, dzienników i różnych tekstów staropolskich. Dodałem też więcej cytatów z współczesnej, mówiącej o piciu prozy: z Pilcha czy Jerofiejewa. Ale przede wszystkim diametralnie odmieniona została koncepcja inscenizacyjna i obsadowa, nowi są twórcy, biorący udział w projekcie. Stąd pomysły na kostiumy autorstwa Doroty Roqueplo, kompletnie zmieniony kształt scenograficzny, stworzony przez Łukasza Błażejewskiego, a także inna warstwa muzyczna, skomponowana przez Pawła Romańczuka z zespołu Małe Instrumenty, inne piosenki, a nawet inny ruch sceniczny, opracowany przez Maćko Prusaka. Słowem – Bagatela od Nowa i Pijacy od nowa!  

– Jak tekst oświeceniowy brzmi dzisiaj? Uwspółcześnił go pan? 

– Akcja spektaklu dzieje się współcześnie, choć bawimy się i na różne sposoby gramy odniesieniami do sarmatyzmu. Nie udajemy oczywiście sarmatów jak z Sienkiewicza, ale tworzymy na wskroś współczesne postaci, które mówią językiem staropolskim ze współczesną energią i ekspresją. Mam nadzieję, że udało nam się to połączyć bez sztuczności i nadęcia. Wszystko to sprawia, że osiemnastowieczny tekst Pijaków nabierze rumieńców i stanie się bliższy dzisiejszej widowni. Trzeba jednak zaznaczyć, że od oświecenia do dnia dzisiejszego tak naprawdę bardzo niewiele się zmieniło w Polskiej obyczajowości – jak piliśmy, tak pijemy! Dużo i wciąż na umór, pijemy z jakąś dzikością serca i szaleństwem, które zdają się wiele mówić o naszym narodowym charakterze. Jerzy Pilch w swojej sienkiewiczowskiej frazie, która wspaniale koresponduje z językiem Bohomolca, ujął to tak: „Piję, bo piję, piję, bo lubię, piję, bo jestem obciążony genetycznie. Wszyscy moi przodkowie pili. Pili moi pradziadowie i dziadowie, pił mój ojciec i piła moja matka. Nie mam sióstr ani braci, ale jestem pewien: gdyby byli na świecie, wszystkie moje siostry by piły i wszyscy moi bracia również by pili”. 

– Czy to nie trochę smutne? 

– Bohomolec napisał Pijaków trzysta lat temu z myślą o naprawie moralnej polskiego społeczeństwa, ale społeczeństwo, jak to społeczeństwo, jest jakie jest i ma to do siebie, że niezbyt chętnie się uczy i chyba niekoniecznie jest skłonne do naprawy. Można się więc zastanawiać, czy umoralnianie w ogóle ma jakiś sens. Dlatego nie traktuję tej sztuki umoralniająco. Nie oceniam ani tych, którzy piją, ani samego picia. Zresztą już w starożytności wykopywano tabliczki z tekstami, w których piętnowano „młódź wszeteczną” i jej zepsucie moralne. Dlatego podchodzę do sprawy z przymrużeniem oka, a nawet z wielką wyrozumiałością dla bohaterów. W naszych Pijakach stawiamy lustro, w którym każdy może się przejrzeć i pomyśleć o własnych doświadczeniach, wyciągnąć wnioski, a także zobaczyć, jak niewiele się różnimy od naszych sarmackich przodków. Pijakiewicz wypowiada w sztuce Bohomolca takie słowa: „Chcesz przyjaźń z kimś zawrzeć – trzeba się upić; chcesz sprawę jakąś wykierować – trzeba się upić. Inaczej zginąłby człowiek na tym świecie!”. Mam wrażenie, że to bardzo współczesna myśl, oddająca odwieczny stan polskiego ducha. Bez wódeczki nie da rady, kto nie pije ten donosi, rudy – napij się, i tym podobne. Pozornie opowiadamy więc „rzecz wesołą i pełną przyjemności”, ale można w niej zobaczyć i drugą, znacznie mniej zabawną stronę. Choćby tradycja przymuszania do picia  – „Nie pić, nie pić, jak nie pić, mając gości u siebie? Pozwolić gościowi odejść zanim się upije, jako też przyjęcie zakończyć, zanim pan domu pijany nie będzie, wstyd przynosi” – oto zwyczaj staropolski, ale i dziś nam nie obcy, prawda? A trzeba też wiedzieć, że wówczas wypijano ogromne ilości alkoholu. Naczynia do picia trunków z osiemnastego czy nawet dziewiętnastego wieku były ogromne i nierzadko mieściły całą butelkę wina, jak choćby kielichy powitalne, nazywane wilkami od niemieckiego willkommen.  Zarówno więc obyczaje, jak i ilości, które wypijano, nie sprzyjały zdrowemu oglądowi świata i otaczającej nas rzeczywistości. I skończyło się, jak się skończyło… 

– Skąd pomysł na wystawienie komedii Franciszka Bohomolca? 

– Po prostu lubię imprezować! [śmiech] Pomyślałem, że zamiłowanie do zabawy bardzo głęboko w nas, Polakach, tkwi, i dobrze zobaczyć to z dystansu, dobrze się w tym przejrzeć. Poza tym konfrontacja z komedią oświeceniową była dla mnie bardzo ciekawym doświadczeniem. Mam też poczucie, że jest to pewien rodzaj misji: przywracanie starodawnym tekstom życia i nadawanie im nowej jakości to naprawdę wspaniała rzecz! Choć w tekście Bohomolca nie ma specjalnych głębi filozoficznych czy rozważań o naturze picia, starałem się znaleźć przestrzeń i dla takich rozważań. Gdzieś w tle pojawiają się więc pytania: czy picie jest naszą polską tożsamością, stanem polskiego ducha? Czy naprawdę bez tego się nie da? Pewnie się nie da. No więc: „W Polskę idziemy, drodzy panowie, w Polskę idziemy! Nim pierwsza seta zaszumi w głowie, drugą pijemy!”.
Z Arturem W. Baronem rozmawiała Katarzyna Wójcik